کودتای 28 مرداد 32 و دکتر مصدق(رادیو گفتگو 27 مرداد)+فایل صوتی
تاريخ: سه شنبه ۳ شهريور ۱۳۸۸
نام نویسنده: به نقل از سایت رادیو گفتگو
کودتای 28 مرداد 32 و دکتر مصدق
این گفتگو در تاریخ ۲۷ مرداد در رادیو گفتگو انجام شده است فایل صوتی برنامه از طریق این آدرس قابل دانلود می باشدمهمانان:
دکتر خسرو معتضد مورخ و پژوهشگر تاریخ دکتر عباس سلیمی نمین معاون دفتر مطالعات و تدوين تاريخ ايراندکتر شاپور رواسانی مدیرعامل بنیاد پژوهشی میرزا کوچک جنگلی
متن پياده سازي شده گفتگو:
مجری:آقای سلیمی نمین کمی درباره فضای سیاسی اجتماعی آن زمان (بیشتربین ملی شدن صنعت نفت و یا مقدمات ملی شدن نفت تا کودتا ) توضیح دهید؟
سلیمی نمین: سه عامل مهم را می توان موجب رشد آگاهی های ملت دردهه 20 عنوان کرد. اولین عامل برداشته شدن دیکتاتوری سیاه رضا خان که فرصت برای ملت ایجاد می کند. دوم سلطه انگلیسی ها با حضور متفقین متفاوت می شود یعنی تا قبل از آن (از کودتا 1299 تا شهریور 20 )انگلیسی ها حاکمیت مطلق دارند هیچ قدرت رقیبی برای آنها وجود ندارد و سومین عامل تاکتیکی که انگلیس ها بکار می گیرند حضور رقبا در ایران موجب ماندگاری آنها در قدرت ایران نشود.از جمله کارها یی که انگلیسی ها در ایران انجام می دهند اینکه خودشان به تبعات منفی بیگانگان در داخل کشور می پردازند. بنابراین این دهه را باید در رشد آگاهی های جامعه موثر دانست گرچه انگلیسی ها وقتی استبداد متمرکز را برداشتند اما شبکه های کوچک استبدادی همچنان پا برجا بودند. در واقع هر کدام یک شبکه سرکوب گری هم داشتند تا علیه افرادی که برخلاف آنان باشد سرکوب کنند. ناصر انقطاع کتابی نوشته تحت عنوان" 50 سال پان ایرانیسم " دارد. او در این کتاب هم ارتباطات پان ایرانیست ها را به عنوان یکی از نیروهای سرکوب گر که توسط نیرو های انگلیسی ساماندهی شدند مطرح می کند. فضایی که ایجاد شده مطالبات ملت را درباره صنعت نفت گسترش می دهد. خود مصدق برای اولین بار قرارداد 1312 را برای ملت می شکافد و می گوید که رضا خان خیانت بزرگی را در حق ملت انجام داده است و قرار داد نفت دارسي را با یک ژست سیاسی پاره کرد تا بتواند مفاد قرارداد را به نفع انگلیسی ها کاملا تغییر دهد. هم مدت قرار داد را تمدید کند و هم مفادی که به نفع ملت ایران بود (بند، مشتمل بر این بود که قرارداد نفت وقتی پایان یافت تمام تجهیزاتی را که انگلیسی ها به ایران آوردند باید به ملت ایران می دادند و بعد از ایران خارج می شدند)در حالیکه این بند از قرارداد دارسی حذف شد گرچه این قرارداد از خفت بارترین قراردادها بود و رضا خان آن را به مراتب خفت بارتر کرده بود اما بعد ها مصدق چگونگی و موضوع این قرار داد خفت بار را در مجلس بیان کرد و مطبوعات نیز به تبع این به تدریج مسائلی را مطرح کردند بعد از شهریور 20 مطبوعات نقش زیادی در این زمینه داشتند به خیلی از مسائل و جنایت های رضاخان را که همه از چشم انگلیسي ها می دیدند، مطبوعات به آن می پرداختند.
مجری: یعنی ما در آن دوره مطبوعات آزاد داشیم؟
سلیمی: بله در آن دوره فضای آزادی وجود داشت.
مجری :قبل از دولت مصدق چطور؟
سلیمی: بله از شهریور 20 مطبوعات آزاد شدند البته انگلیسی ها از طریق پان ایرانیسم در بعضی ازخانه های این مطبوعاتی ها بمب می گذاشتند البته در همین قضیه هم کنترلی وجود داشت که از یک مرزی فراتر نروند.
دکتر معتضد: بنده در اینجا یک توضیحی بدهم اولا رضا شاه از خیلی انگلیسی ها می ترسید. یک مسئله که در اینجا قابل ذکر است مسئله 3 میلیون لیره ای است که در آن زمان 1312 تمام مطبوعات دنیا نوشتند که در این وسط بین رضا شاه و تقی زاده رد و بدل شده است که مصدق در مورد تقی زاده گفته است که او يک خائن بزرگ است تقی زاده یک خفتی در سال 1327 در مجلس پانزدهم کرده است که تمام مسائل را از اول گفت قرارداد سه ستاره قراردادی است که تیمور تاش سه تا ستاره روی پوشه ای می کشد که بعدها در مجلس پانزدهم درباره آن صحبت می کنند. جمع کارشناسان نفتی ایران در1933 بیست و دو نفر بود در زمان ملی کردن نفت 200 نفر بود 1600 نفر بعد از شهریور20 در مقابل 200 نفر قرار می گرفتند به این دلیل کارشناسان ما به مدارس انگلیس رفتند آن هم به زور قرارداد 1933 مطبوعات انگلیس این کار را نکردند. رقبا این کار را کردند در تاریخ نفت ایران ما با افسانه روبه رو هستیم اصلا دارسی وارد ایران نشده بود در تمام عمرش دارسی به ایران نیامده است دارسی یک دلال بود که در کلاسکو نشسته بود یک شخص به نام ریلونس است که تمام کارها را این کرده است همان که ونزوئلا را بعد از 15 سال به نفت رسانده است و انگلیسی ها او را از ایران بیرون کردند پس از آن در ونزوئلا چاه نفت را می زند در تجارت رقابت است و انگلیسی ها رقبای بسیار وحشتناکی را داشتند یکی از آنها فرانسه بود از آن طرف آمریکایی ها روی نفت ایران نظر داشتند.
سلیمی نمین: در اینجا آقای معتضد فرمایشی دارند که دلالت دارد یا اینگونه می خواهند وانمود کنند که ملت ایران به دلیل فقدان اطلاعات دچار یک غفلت شد در واقع این نیست تقی زاده می گوید: که من کنجکاو در این قضیه شدم یعنی در واقع او این قرار داد را دنبال می کند می داند که دارد خیانت می کند اما به دستور رضا خان چنین خیانتی را انجام می دهد بنابراین با اطلاع به این قضیه این کار را انجام می دهد نه اینکه ما کارشناس نداشتیم انگلیسی بلد نیستند یا مفاد قرار داد را نمی توانند بخوانند اینها بحث هایی است که صحیح نیست.
مجری: دکتر رواسانی شرایط اطلاعاتی و آگاهی مردم در آن دوره با سالهای قبل متفاوت است که دگرگونی در شرایط ایران فراهم می کند یا نه شما چگونه می بینید؟
دکتر رواسانی: جریانی که از قرن 19 درتاریخ کشور ما شروع می شود و آن پایه گذاری و تقویت یک طبقه پیوسته به استعمار است و این طبقه پیوسته به استعمار بخشی از روشنفکران و اقشار مختلف نخبه گان را در آن شرکت داشتند به وسیله همین گروه جریان آگاه شدن مردم از جریانات داخلی و خارجی متوقف می شود و اطلاعاتی که در داخل کشور پخش می شد از کانال های مخصوصی می گذرد فراموش نکنیم در دوره دیکتاتوری رضا شاه تمام مطبوعات و اطلاعات در تمام سطوح کنترل می شد.
مجری: پس این تغییر رفتار در سال های 29 الی 32 ناشی از چیست؟
دکتر رواسانی:اگر نگاه کنید بعد از شهریور بیست کتاب های خاطراتی زیادی منتشرشده که در دوران رضا شاه امکان انتشار آنها نبوده است و بعد هم یک جریان روشنفکری البته ضعیف شروع به حرکت می کند.
مجری: این جریان روشنفکری با مردم است؟
دکتر رواسانی: در این مقطع جریان روشنفکری یک جریان پر از تضاد بود از یک طرف ارتباط با مردم و از یک طرف ارتباط با فرهنگ غرب روشنفکران در این مقطع مفاهیمی را که بکار می برند از فرهنگ غرب گرفته شده است.
مجری: شما اینها را در تحلیل رفتار مردم موثر می دانید؟
دکتررواسانی: در رفتار مردم یک آگاهی مبهم در حال رشد است البته در آن مقطع بیشتر مردم در روستاها زندگی می کردند و این جریان مبهم در شهر ها در حال شکل گیری بود.
مجری: پس شما تاثیر مطبوعات و روشنفکران را خیلی مهم می دانید؟
دکتر رواسانی: بله، چون در این مقطع ما گروه های دیگری نداشتیم. روحانیون نیز به تدریج در حال ورود به عرصه سیاست بودند بنابراین در همه اقشار دگرگونی هایی که جنبه های متضادی داشت در حال رخ دادن بود.
مجری: آنچه از صحبت های شما برداشت می کنم یک دوره گذار بود؟
دکتررواسانی: بله، دوران گذاری بود برای اینکه وقتی مسئله سلطنت مطرح می شد ما با یک برخوردهای متضادی روبه رو می شدیم یک دوره گذاری بود پر از تضادها و ضعفها. مصدق در آن زمان تنها کسی بود که مردم می توانستند به او تکیه کنند و تا آخر هم به ایشان وفادار ماندند.
مجری: آقای سلیمی نمین دکتر مصدق شخصیتی پیچیده ای دارد، دکتر مصدق واقعا چه شخصیتی دارد ؟
دکتر سلیمی نمین: متاسفانه دکتر مصدق وقتی در کانون بهره برداری قرار می گیرد شناختش دشوار می شود وقتی ما به خاطراتی که خودشان نوشته اند مطالعه ای داشته باشیم خیلی راحت می توانیم شخصیت واقعی ایشان را بشناسیم آن طوری که دیگران سعی می کنند دکتر مصدق را منفی منفی و یا مثبت مثبت ترسیم کنند شما در خاطراتشان او را نه شخصی بسیارایثارگر و نه شخصی بسیار منفی می بینید هیچکدام از اینها نیست.
مجری: پس چگونه شخصیتی است؟
دکتر سلیمی: او شخصیتی است که می خواهد برای ملت ایران خدمتی کند اما خیلی نمی خواهد خودش را به مخاطره بی اندازد. کار می کند اما پیشتاز نیست مصدق در رابطه با مسائل ملی حساسیت دارد مثلا ملت ایران در مقابل بیگانه تحقیر شود حساسیت دارد اما وقتی وضعیت سختی بوده در اینجا مصدق پیشتاز نمی شود به نظر من یک آدمی است که زندگی راحتی می خواهد داشته باشد عنصری جزو طبقه اشراف زاده است و در زندگی سیاسی خود بسیار حساس بودند حتی مصدق قبل از ملی شدن صنعت نفت به دنبال این است که موضع دربار راهم بگیرد من می گویم شخصیت مصدق را باید خوب شناخت شخصیت مصدق درا ین سال ها در کشاکشی قرار داشته بین کسانی که کلا مصدق را نفی میکنند که بسیار کار غیر منصفانه ای را می کنند و کسانی که می خواهند در برابر شخصیت های برجسته مبارز که در دوران سختیها مصدق را علم کنند.
مجری: آقای معتضد شما هم اینگونه مصدق را می شناسید؟
معتضد: نه خیر در مورد روحانیون دربار توضیحی بدهم، تعداد روحانیون را می توان شمرد ما اکثر روحانیون آن زمان را که می شناسیم درباری نبودند برای اینکه به دربار نمی آمدند نهایتا روحانیون مردم را به بیرون می کشاندند ایت الله کاشانی مردم را به خیابان ها می کشاند مبارزه این است که ما فقیر هستیم پول نداریم شاه به دزفول رفته و می گوید 85 درصد مردم کورند این پولها کجا می رود؟ می رود به بانک انگلیس!!!
مجری: ما می خواهیم که مصدق در موقعیت های مختلف درست عمل می کند، ثبات رای دارد؟
معتضد: در آن شرایط بهترین انتخاب ها را مصدق می کرد تا زمانی که اکثریت موافقت نکردند او نخست وزیری را نپذیرفتند آقای رزم آرا سه روز قبل از نخست وزیر شدن ایشان رفت به خانه شان گفت: اعلی حضرت موافق هستند شما نخست وزیر شوید مصدق می گوید به شرطی قبول می کنم که اگر تمام شود دوباره برگردم به مجلس.
دکتر سلیمی نمین: مصدق در بعضی از جاها با انگلیسی ها همراهی می کند نه در دوران خفقان حتی پس از شهریور20 حتی مراسمی که برایش می گذارند تا برگردد به مجلس او تن می دهد یعنی با این مسئله همراهی مي کند حتی نمی گوید به شما چه که در مسائل داخلی ما دخالت می کنید و به راحتی می پذیرد.
دکتر رواسانی: اول من یک چیز را بگویم یک پروسه رشد و تکامل در هر انسانی وجود دارد بنابراین وقتی شما صحبت های یک شخصیت سیاسی را در سالهای بلوغش با اقداماتی که در سال های قبل انجام داده، مقایسه کنید به تضادهای فراوانی دست پیدا می کنید این در تمام شخصیت ها جهانی است شما هر شخصیت مذهبی غیرمذهبی را در نظر بگیرید ملاحظه می کنید که تکاملی حرکت کرده است یک روند رشد و تکاملی است همراه با جریان جامعه و دکتر مصدق نیز مثل همه است.
دکتر سلیمی: بعضی از مطالب را دکتر مصدق در خاطراتش به نوعی سخن می گوید از اعلی حضرت که فکر نمی کنم از روی ترس باشد بعد از کودتای 28 مرداد خود مصدق اجازه می دهد که مجسمه ها را پایین بیاورند مصدق در دوران کهولت هم محافظه کاری دارد.
دکتر رواسانی: اگر ما این مقیاس مثبت را در مورد دکتر مصدق نقل می کنیم در مورد هر شخصیتی می توان به کار برد من نمی خواهم در مورد مصدق بت درست کنیم و از یکی شیطان درست کنیم مصدق در زندگی اجتماعی خود مسلما اشتباهاتی داشته است خطاهای فراوانی داشت اما آنجاییکه به ملت ایران خدمت کرد مورد تحسین قرار می گیرد بقیه شخصیت های مذهبی و غیر مذهبی هم همینطور است در تمام اقشار هم خائن داریم هم خادم داریم.
مجری: نقاط ضعف و نقاط مثبت دکتر مصدق را در کجا می بینید؟
دکتر رواسانی: در یک برهه از تاریخ ایران با ملی کردن صنعت نفت خدمت بزرگی را به ملت ایران کرد. دکتر مصدق می گفت شاه باید فرماندهی کل قوا را به من دهد و چون من وزیر جنگ هستم باید وزیر جنگ را من تعیین کنم و وزیری که من انتخاب کردم نباید به شاه گزارش دهد و حرف دیگرش این بود که املاکی که پدرم از مردم گرفته است به آنها پس می دهم مصدق به شدت با فساد اداری مخالفت می کرد قانونی آورد به نام اینکه از کجا آوردی که باید به اموال همه رسیدگی کنیم کار مثبتی است بنابراین ما مجبوریم که از مصدق نه یک آدم مقدسی درست کنیم ونه یک آدم بد.
بهترین شاهکاری را که مصدق انجام می داد این بود که آمد اقتصاد بدون نفت را مطرح کرد و این راه گشای مردم ایران بود اگر همین را از دکتر مصدق قبول کنیم که اقتصاد بدون نفت را بیان کرد ما می توانیم خیلی از ضعف های او را ببخشیم و ندیده بگیریم.
مجری: آنچه که من فهمیدم این که شما و آقای معتضد معتقدید که در آن شریط رفتار دکتر مصدق در مراحل مختلف بویژه در دوره نخست وزیری بهترین انتخاب ها را انجام داد؟
دکتر معتضد: دکتر مصدق را از طریق دوستان و همکارانش باید روی آن بحث کرد مصدق مشکل عمده اش به نظر من دمکرات بودنش بود دوم این که دکتر مصدق یک مقداری بر خلاف نظر دکتر رواسانی فامیل باز بود.
دکتر سلیمی نمین: مصدق یکی از اشتباهات زیادش در واقع استفاده از حزب توده بود برای این که از آمریکای ها امتیاز بگیرد این را مصدق خودش می گوید مصدق با کیان نوری ارتباطات بسیار ویژه ای دارد در ارتباط با خویشاوند گرایی اینکه ریاحی می گوید که مجید دفتری در کودتای 28 مرداد دست داشته بعد مصدق این را قبول نمی کند این دلیل خویشاوند گرایی او است.
دکتر رواسانی:مثلا در پنجاه سال بعد عده ای بیایند در بررسی شخصیت امام بگویند که چرا امام بنی صدر را نخست وزیر کرده است.
فضل الله زاهدی را چه کسی در مجلس پناه داد؟
دکتر سلیمی نمین: ما در مورد مسائل تاریخی نباید تعصب داشته باشیم یکی از ضعف های آقای کاشانی کنار کشیدن و صحنه را رها کردن است با این وجود آقای مصدق و با برگه حزب توده بازی کرد و صحنه ای را آراست که موجب ناامیدی و وحشت مردم شود آقای سنجابی می گوید شما مردم را به وحشت انداختید این کار خطرناکی است مردم هراس دارند از این قضیه اما با وجود این بنده معتقدم که آقای کاشانی نباید صحنه را ترک می گفت به عنوان یک روحانی برجسته نباید این کار را می کرد.
مناظره:
